Arrow-long-left
PL|EN

Afirmacja

Kanał sztuki

Inne sieci. Dostęp, emancypacja, science-fiction

Bahar Noorizadeh, „After Scarcity”, 2018, kadr z filmu, dzięki uprzejmości autorki

Cybernetyka, pierwotnie odrzucona jako burżuazyjny projekt, kilka lat po śmierci Józefa Stalina stała się jedną z najbardziej rozwijanych gałęzi nauki w Związku Radzieckim. Cybernetycznym marzeniem śniono od Bugu po Kamczatkę, upatrując w nauce o systemach sterowania narzędzie sprawnego zarządzania największym państwem świata. „Maszyny komunizmu”, czyli siermiężne komputery o rozmiarach szafy, miały stać się narzędziem realizacji socjalistycznego planu z centralnie sterowaną gospodarką. Plan ten był skupiony oczywiście wokół postaci robotnika pracującego na rzecz socjalistycznej gospodarki. Jedną z najważniejszych postaci projektu cybernetyzacji Związku Radzieckiego był Wiktor Michajłowicz Głuszkow, według którego cybernetyka miała pozwalać na przekształcenie socjalistycznego społeczeństwa w cybernetyczny organizm działający w oparciu o mechanizm sprzężenia zwrotnego i autoregulacji. Wśród najważniejszych projektów Głuszkowa znalazła się ogólnokrajowa sieć informacyjna – Krajowy Zautomatyzowanego System Ewidencji i Przetwarzania Informacji (OGAS) / Общегосударственная автоматизированная система учёта и обработки информации (ОГАС). W 1970 roku, zaledwie osiem lat od rozpoczęcia pracy nad projektem, fundusze na badania zostały ograniczone, a wypracowany mechanizm, w mniejszej skali, wykorzystano do obsługi ropociągu Przyjaźń (Druzhba), co w oficjalnym przekazie miało stanowić przykład doskonałego połączenia cybernetyki i ekologii.

„Opracowaliśmy metody, które pozwalają na wykorzystanie współczesnych maszyn obliczeniowych do przewidywania zachowań wszelkiego rodzaju systemów ekologicznych, modelowania wszystkich przyszłych opcji rozwoju tych systemów oraz odkrywania rozwiązań, które pozwolą nam znaleźć właściwy kompromis pomiędzy potrzebami ekonomicznymi ludzi a naturalną potrzebą ochrony środowiska”1.

Jak dodaje Oleksiy Radynski, podczas zamkniętych spotkań Głuszkow przyjmował bardziej krytyczną postawę, zwracając uwagę na nieefektywność przyjętych rozwiązań ze względu na nieuchronne wyczerpywanie się zasobów zarządzanych paliw kopalnych, w tym ropy naftowej.

Bahar Noorizadeh, „After Scarcity”, 2018, kadr z filmu, dzięki uprzejmości autorki

Równolegle do pracy nad systemem OGAS, po godzinach pracy w Instytucie Cybernetyki, zespół Głuszkowa puszczał wodze fantazji, wytwarzając artefakty wyimaginowanego państwa Cybertonii. Władze instytutu traktowały tę dodatkową aktywność jako rodzaj wentylu bezpieczeństwa. Pierwsza sesja-prezentacja Cybertonii odbyła się w sylwestra 1962 roku w Teatrze dla Młodego Widza wynajętym na ten wieczór od Instytutu Cybernetyki. Aby dostać się do zaaranżowanego świata Cybertonii, goście i uczestnicy wydarzenia musieli przejść przez dziurę w drewnianym płocie – co było dość gorzką metaforą przemiany z kraju skupionego na przemyśle ciężkim w kierunku technologicznej utopii. Osoby włączone do współtworzenia efemerycznej wspólnoty otrzymywały rekwizyty administracyjne – paszporty i akty małżeńskie – potwierdzające przynależność do Cybertonii, państwa opierającego się na czterech filarach: energii, śmiechu, marzeniach i fantazji. Utopijny projekt-państwo zarządzany miał być przez wyimaginowaną nie-ludzką postać – robota saksofonistę. Artystyczno-polityczno-tricksterski projekt cybernetycznej utopii, państwa w państwie funkcjonował z przyzwoleniem radzieckich władz – tych samych, które kilkanaście lat wcześniej odrzucały możliwość uprawiania cybernetyki ze względu na jej proweniencję – w końcu dwudziestowieczna odsłona tej nauki o zarządzaniu systemami narodziła się po drugiej stronie żelaznej kurtyny, w Stanach Zjednoczonych.

Rozbudzona fantazja twórców i uczestników cybertonicznego projektu nie przełożyła się na realną zmianę, była raczej wstępem i świadkiem upadku wizji potencjalnego „radzieckiego internetu”2. Sfera wyobraźni i planów ustąpiła polityce skupionej na tu-i-teraz .Dziś radziecką, technologiczną utopię bierze na warsztat Barah Noorizadeh w swoim wideo „After Scarcity”. Esej wideo rozpoczyna cytatem z Darko Suvina, badacza science fiction, który określa utopię nie jako osobny gatunek, ale społeczno-ekonomiczny podgatunek SF, tym samym wskazuje na nierozerwalne związki wątków fantastycznych, naukowych, technologicznych i społeczno-ekonomicznych, wśród których żadne nie funkcjonuje w oderwaniu od siebie.

Bahar Noorizadeh, „After Scarcity”, 2018, kadry z filmu, dzięki uprzejmości autorki

Artystka odtwarza w filmie losy radzieckiej cybernetyki z lat 1950–1980 i próby zbudowania w pełni zautomatyzowanej gospodarki planowej. Cofając się do połowy XX wieku, spekuluje na temat przyszłości, infrastruktury pracy i produkcji za pomocą techno-przemysłu zarządzania, a wszystko po to, by spróbować odnaleźć nowe sposoby budowania koalicji w niepewnych warunkach pracy, które definiują współczesne relacje tego, kto wytwarza, i tego, kto czerpie zysk z wytworzonej wartości. Pyta: „Jak i czy możemy użyć technologii do wyzwolenia się z obecnego stanu cyfrowego feudalizmu i zbliżyć się w stronę nowych, możliwych utopii?”. Czy remedium na cyfrowy feudalizm, czyli dominację w przestrzeni sieci gigantów technologicznych monopolizujących cyfrową przestrzeń3, której  użytkownicy poprzez ciągłe wytwarzanie nowych treści stają się nieopłaconymi pracownikami4, stanowić może cofnięcie się do radzieckiej strategii cybernetyzacji i usieciowienia, utopii sprawiedliwości społecznej i radykalnej emancypacji? Podobną postawę możemy znaleźć wśród zwolenników cyberutopii, czyli (od dawna nieaktualnego) przekonania, że komunikacja online jest sama w sobie emancypacyjna, a internet jest przestrzenią działającą na korzyść uciskanych, nie uciskających – przekonania krytykowanego już w 1995 roku przez  kolektyw praktyków mediów taktycznych, Critical Art Ensemble5. Jak pisali w podsumowaniu eseju „Utopian Promises – Net Realities”:

„Jakkolwiek przykro jest to przyznać CAE, Internet to w znacznej części kapitalizm. Jest to miejsce represyjnego porządku i finansowej działalności kapitału i nadmiernej konsumpcji. Podczas gdy niewielka część sieci może być wykorzystywana do celów humanistycznych i do opierania się autorytarnym strukturom, jej ogólna funkcja jest zupełnie inna” (tłum. AS).

Czy samo zamocowanie cybernetyki poza ufundowanymi na zasadach kapitalizmu Stanami Zjednoczonymi do stworzenia takiej usieciowionej komunikacji, która dziś wymykałaby się grze w ciągłe podsycanie i zaspokajanie potrzeb nabywczych? Pytanie to zadaję w momencie, kiedy dyskutowane jest nie tylko prawo samego dostępu do sieci i umieszczanych w niej treści, ale i kwestia jakości tych treści oraz hierarchiczności dostępu. W momencie co najmniej tymczasowego przeniesienia znacznego zakresu życia codziennego do sieci powraca także kwestia zasadności sieciowej neutralności (net neutrality)6, zgodnie z którą dostawcy usług internetowych są zobowiązani traktować wszystkie połączenia internetowe jednakowo – bez dyskryminacji lub obciążenia dodatkowymi opłatami w zależności od tego, kim jest użytkownik lub z jakiego rodzaju treści korzysta, to jest strony internetowej, platformy, aplikacji, rodzaju sprzętu, adresu źródłowego, adresu docelowego lub metody komunikacji. Globalna kwarantanna i jeszcze mocniejsze wpięcie się do sieci ujawniły problem związany z nadprodukcją treści, jednocześnie uwypuklając potrzebę równego dostępu i równościowej strategii dystrybucji informacji i uczestniczenia w przestrzeni on-line. Jest to jedno z podstawowych praw człowieka w silnie zdigitalizowanej Estonii, gdzie każdej osobie przyznano prawo dostępu do informacji publicznej przez łącze internetowe będące do dyspozycji w bibliotekach publicznych7.

Pracownicy Głuszkowskiego Instytutu Cybernetyki Narodowej Akademii Nauk ZSRR (obecnie Głuszkowski Instytut Cybernetyki Narodowej Akademii Nauk Ukrainy), 1974. Fot. Sputnik/EastNews

Bo jeśli mielibyśmy tworzyć rzeczywistość bez niedoboru (post-scarcity economy), którą postuluje w swoim wideo Noorizadeh, to tylko taką, w której wartościami prymarnymi są relacje oraz możliwość ich budowania – a ta uzależniona jest do możliwości korzystania z technologicznej infrastruktury, jej jakości oraz tego, jaką rzeczywistość przewidzieli jej właściciele). Infrastrukturę sieci buduje układ własności prywatnych, jej przepustowość jest ograniczona, a utrzymanie odbywa się w ścisłej, intensywnej relacji ze środowiskiem – co, ze względów najpewniej wizerunkowych, staje się coraz częściej czynnikiem zmiany; obecnie Microsoft prowadzi prace nad budową pierwszego podwodnego centrum danych, które zmniejszyłoby energetyczne koszty chłodzenia nagrzewającego się podczas pracy sprzętu8. Dostęp do informacji i komunikacji, możliwość współtworzenia i uczestnictwa mają swoją materialność i ciężar, temperaturę i niewidzialną infrastrukturę – tak jak funkcjonujący do dziś ropociąg Przyjaźń i w przeciwieństwie do efemerycznej Cybertonii. I to infrastruktura właśnie, jako strategiczny element skomplikowanego układu usieciowienia, powinna być punktem wyjścia do budowania nowej przyszłości. Przyjmując ją jako punkt odniesienia w projektowaniu przyszłości (w dużej mierze opartej na usieciowionej, medialnej komunikacji), włączamy do rozważań kwestie często pomijane: różnic i nierówności, relacyjności, pracy, konserwacji i napraw czy wpływu na środowisko.

Cybernetyzacja Związku Radzieckiego to nie jedyny projekt, w którym utopijna wizja socjalistycznej emancypacji łączyła się z możliwościami wywiedzionymi z cybernetyki i technologii. Cybersyn był projektem technologicznym stanowiącym narzędzie realizacji projektu politycznego zaplanowanego na czas prezydentury pierwszego socjalistycznego prezydenta Chile, Salvadora Allende, wybranego w 1970 roku. Allende miał stworzyć Chile socjaldemokratyczne, czyli państwo szanujące wolność osobistą jego mieszkańców i zapisy konstytucyjne. Po znacjonalizowaniu kilkudziesięciu przedsiębiorstw rozciągających się od północy do południowego krańca kraju staraniami zespołu kierowanego przez Fernando Floresa we współpracy z brytyjskim cybernetykiem Staffordem Beerem stworzono projekt cybernetycznej organizacji, przewidywania i szybkiej reakcji. W jego ramach powstał także utrzymany w retro-futurystycznym stylu pokój operacyjny (The Ops Room), który miał ułatwiać podejmowanie decyzji gremium zarządzającemu oraz pomoc w lepszej interpretacji zebranych i prezentowanych danych. Projekt zakładał też zachowanie niezależności pracowników raportujących fabryk i przedsiębiorstw, nawet przy planowanym rozszerzającym się wpływie państwa.

System rurociągów naftowych Drużba (Przyjaźń) funkcjonował w Związku Radzieckim, Niemieckiej Republice Demokratycznej (NRD), na Węgrzech, w Polsce i Czechosłowacji. Na zdjęciu: budowa drugiego rurociągu o średnicy do 122 centymetrów na terenie Węgierskiej Republiki Ludowej, 1974. Fot. Sputnik/EastNews

Zamach stanu, samobójstwo Allende i przejęcie władzy przez wojskową juntę z Augusto Pinochetem na czele w 1973 roku przerwały proces projektowania cybernetycznego Chile. Jak zauważa jednak Eden Medina, sam proces projektowy, będący swego rodzaju eksperymentem, wskazał na kilka znaczących kwestii. Obecnie rynek elektroniki oparty jest na krótkotrwałym okresie przydatności (średni okres użytkowania smartfona to obecnie, zależnie od analiz, około dwa lata) wpisanym w proces projektowania i produkcji urządzenia. Cybersyn, projekt cybernetyzacji całego państwa, został stworzony w oparciu o… jeden komputer, który otrzymał do dyspozycji zespół projektowy. Uzyskanie większej ilości sprzętu produkowanego w Stanach Zjednoczonych było utrudnione ze względu miedzy innymi na „niewidzialną blokadę” administracji Richarda Nixona, której celem miała być destabilizacja chilijskiej ekonomii i niedopuszczenie do stworzenia tzw. czerwonej kanapki złożonej z dwóch socjalistycznych państw: Chile i Kuby. Ograniczenia w uzyskaniu dostępu do nowej technologii sprawiły, że mechanikę Cybersynu dostosowano i oparto na dostępnym na miejscu sprzęcie – maszynach teleksowych. Konsekwencje takiej strategii nie umykają Medinie, która zauważa, że chilijska sieć wykorzystywała mniej zasobów technicznych przy niższych kosztach, a mimo to okazała się wysoce funkcjonalna9. Starsze technologie zostały poddane twórczemu recyklingowi i połączone z innymi formami innowacji organizacyjnej i społecznej, co szczególnie z dzisiejszej perspektywy fetyszu wymuszonej aktualizacji zarówno software’u, jak i hardware’u jest dla mnie doniosłe i wzruszające. Zaprojektowana społeczna zmiana przeprowadzona w duchu technologicznego zero waste brzmi jak realizacja postulatu-marzenia Barah Noorizadeh o wyzwoleniu się spod jarzma cyfrowych, technologicznych gigantów i o uaktywnieniu całego emancypacyjnego potencjału sieci: science fiction o niedokończonej przeszłości.

Aleksandra Skowrońska – doktorantka w Katedrze Teatru i Sztuki Mediów (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), członkini HAT Research Center (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu). Obecnie pracuje nad rozprawą dotyczącą medialnych infrastruktur. Współpracuje z Uniwersytetem Artystycznym w Poznaniu, gdzie prowadzi kurs z zakresu problematyki nowych mediów; koordynuje komunikację i wspiera dział programowy (w szczególności program dyskursywny i Pawilon Otwarty) w Pawilonie (Galeria Miejska Arsenał).


1 Plenyat’ Zadachey Nebyvaloy (1982), za: O. Radynski, Is Data the New Gas?, e-flux [dostęp 15.05.2020], przekł. AS.

2 A. Burenkov, A Lost Cyber Utopia: What Happened to the Soviet Iinternet?, trans. E. Yakovchik, Strelka Mag, 17.10.2019 [dostęp: 15.05.2020]; C. Baraniuk, Why the forgotten Soviet internet was doomed from the start, BBC, 26.10.2016 [dostęp: 15.05.2020], S. Gerovitch, InterNyet: Why the Soviet Union did not build a nationwide computer network, „History and Technology”, December 2008, no. 24(4), s. 335–350.

3 M. Mazzucato, Preventing Digital Feudalism, Project Sindicate, 2.10.2019 [dostęp: 15.05.2020].

4 K. Fejfer, Przegalińska: Na Facebooku wszyscy jesteśmy darmowymi pracownikami, Krytyka Polityczna, 10.04.2017 [dostęp: 15.05.2020].

5 Appendix: Utopian Promises – Net Realities, Critical Art Ensemble [dostęp: 15.05.2020].

6 K. Finley, The Covid-19 Pandemic Shows the Virtues of Net Neutrality, The Wired, 4.05.2020 [dostęp: 15.05.2020].

7 §33 ustawy o dostępie do informacji publicznej, Avaliku teabe seadus [dostęp: 15.05.2020].

8 J. Roach, Under the sea, Microsoft tests a datacenter that’s quick to deploy, could provide internet connectivity for years, Microsoft, 5.06.2018 [dostęp: 15.05.2020].

9 E. Medina, The Cybersyn Revolution, Jacobin, 27.04.2015 [dostęp: 15.05.2020].

Newsletter

Bądź z nami na bieżąco – Zapisz się do naszego newslettera i śledź nas w mediach społecznościowych: