Hierarchia przemocy: wojna pośród życia

Śledząc wiadomości z regionu Doniecka i Ługańska, Weeda zauważyła, jak łatwo ten region i tocząca się w nim wojna poddawane są schematyzacji. Po katastrofie samolotu MH 17¹, która była szokiem dla Królestwa Niderlandów, pisarkę pytano niejednokrotnie, czy mieszkańcy Donbasu odczuwają winę z powodu zaistniałej tragedii i czy odczuwa ją także rodzina pisarki, która pochodzi z tamtego regionu. Swoja narrację VR Weeda stworzyła pod wpływem dojmującej niesprawiedliwości, jaką wywołał w niej esej jej kolegi na temat wojny. Wojny, której autor eseju nigdy nie widział na własne oczy, a o której wyobrażenie czerpał z paternalistycznych tekstów publikowanych w mediach. Właśnie dlatego Weeda postanowiła opowiedzieć inną historię, w centrum której znajduje się kobieta mieszkająca nieopodal miejsca upadku boeinga. Historia VR zbudowana jest w oparciu o zdjęcia, podróże po Donbasie, rozmowy z mieszkańcami regionu oraz jej własną historię i archiwum rodzinne. Bohaterka opowieści przypomina ciotkę autorki, która bezpośrednio doświadczyła konfliktu zbrojnego.

W procesie analizy powyższej pracy kluczowa jest kategoria czasu. Weeda skoncentrowana jest na osobistej historii. Analizując kontekst i wszelkie jego niuanse, pisarka odkrywa to, co umyka środkom masowego przekazu, na przykład w jaki sposób przeżywają wojnę osoby dojrzałe i  że większość tutejszych mieszkańców, która ukończyła pięćdziesiąt lat, uważa, że ich czas dobiega końca. Starość na Donbasie przychodzi nieoczekiwanie wcześnie. Osoby po pięćdziesiątce wojna zaskoczyła w momencie, kiedy myślami były już przy zbiorach jabłek (wojna na Donbasie wybuchła w sierpniu). W dojrzałym wieku inaczej odczuwa się bliskość ziemi, krewnych i własnego domu. Zresztą samo życie odczuwa się inaczej. A wraz z tym inaczej odczuwa się także odpowiedzialność. Czas jakby stale przypomina, że wkrótce dobiegnie jego kres. Wojna jedynie przyspiesza tykanie zegara i stwarza nowe ryzyko dla starszych osób, związane z opieką, zdrowiem, mobilnością i zależnością finansową. Konflikt militarny uwypukla te problemy i powoduje, że osoby starsze są wyjątkowo dotknięte wojną.

Dom bohaterki projektu Weedy otoczony jest polem słoneczników. Nieopodal znajdują się groby jej bliskich. Na takim samym polu górnicy zbierali fragmenty zestrzelonego samolotu. Rozsypne to nazwa miejscowości na Donbasie, niedaleko której doszło do katastrofy.

Relacjonując zdarzenie, ukraińskie media pisały nie tylko o samej katastrofie, ale także o przypadkach rabunków, koncentrując uwagę na miejscowych fotografujących osobiste rzeczy zmarłych, aby później sprzedać je przez portale internetowe. To także kwestia odpowiedzialności za to, co się pokazuje, bowiem te kadry, na których miejscowi górnicy pomagali przedstawicielom organizacji międzynarodowych zbierać odłamki samolotu lub znajdowali fragmenty ciał zmarłych u siebie w domach, nie cieszyły się popularnością i nie były szeroko udostępniane.

W czasie każdej wojny pojawiają historie o heroizmie, dobru, codziennej odwadze, strategiach przetrwania, uporze, biedzie, rutynie i tak dalej. Kiedy któraś z historii zaczyna dominować, wówczas zniekształcona zostaje optyka. Podobne wydarzenia potrzebują dodatkowych opisów, znajomości kontekstu i odpowiedzialności za to, że każde napisane słowo i wykonane zdjęcie są reprezentacjami ludzkiego życia. Historie rabunków, zdrady czy odwagi nie są opowieściami mogącymi wydarzyć się tylko w tym konkretnym regionie, nie dotyczą tego konkretnego człowieka. Są opowieściami o okolicznościach, które są kwestią społeczną, niezależną od szerokości geograficznej i przynależności narodowej. Jak zauważa Judith Butler w eseju „Violence, Mourning, Politics”: „Bieda i podatność na przemoc biorą się zapewne z tego, że jesteśmy ciałami skonstruowanymi społecznie, przywiązanymi do innych i przez to funkcjonującymi w ciągłym zagrożeniu wystąpienia przemocy”.

Rozmyślając nad tworzeniem własnej historii, Weeda zastanawia się również nad tym, na czym skupia się jej uwaga. Jakie słowa i obrazy wybiera, aby złożyć z nich historię. Ta autorefleksja wiąże się z odpowiedzialnością, której najczęściej brakuje w codziennych wiadomościach. Newsmakerzy szukają sensacji i prowokacji po to, aby pozostać widocznymi. Artyści tymczasem mogą pozwolić sobie na komfort kreowania obrazów, które mają zatrzymać widza i skłonić go do refleksji nad przyczynami powstania danej historii. W odróżnieniu od mediów, które w sposób jednoznaczny operują informacjami, sztuka stwarza możliwość powstania innych powiązań pomiędzy władzą a społeczeństwem. W pracy Weedy jest to szczególnie zauważalne ze względu na wybór rzeczywistości wirtualnej, w której wyobraźnia odgrywa szczególną rolę. Jednak umowność i wymiar artystyczny nie są wcale słabymi punktami tego projektu. Przeciwnie – artystka niejako zszywa europejskie granice, przybliżając tym samym wojnę. Rzeczywistość wirtualna usuwa dystans i w ten sposób wpływa na inną płaszczyznę: ponadnarodową wyobraźnię polityczną.

tłumaczenie z języka ukraińskiego: Ryszard Kupidura

Kateryna Yakovlenko – badaczka sztuki współczesnej, dziennikarka. Współpracowniczka platformy badawczej i kuratorka programów publicznych w PinchukArtCentre.

¹ Katastrofa lotu Malaysia Airlines 17 – zamach dokonany 17 lipca 2014 roku niedaleko wsi Hrabowe (w pobliżu miasta Torez) w obwodzie donieckim w Ukrainie, około 40 kilometrów od granicy z Rosją przez zestrzelenie samolotu pasażerskiego Malaysia Airlines Boeing 777 nr lotu MH17 kierowanym pociskiem rakietowym z wyrzutni nr 332, należącej do 53. Rakietowej Brygady Przeciwlotniczej z Kurska sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej. W wyniku katastrofy śmierć poniosły wszystkie osoby znajdujące się na pokładzie samolotu – 283 pasażerów i 15 członków załogi.