Antypodręcznik. Jak zbudować niewidzialne miejsce

Projekt „Antypodręcznik. Jak zbudować niewidzialne miejsce?” zakładał takie grupowe błądzenie przy wykorzystaniu sztuki jako narzędzia do pracy z lękami. Został zrealizowany w 2023 roku przez Centrum Sztuki Współczesnej Kronika w Bytomiu we współpracy z Akademią Sztuk Pięknych w Katowicach i Klinicznym Szpitalem Psychiatrycznym w Rybniku. Obok dziewięciorga artystek i artystów (Paweł Błęcki, Jagoda Dobecka, Magdalena Franczak, Jolanta Jastrząb, Natalia Kopytko, Barbara Kubska, Dominik Ritszel, Paweł Szeibel, Karolina Grzywnowicz) wzięło w nim udział kilkadziesiąt osób ze szpitala w Rybniku, zarówno pacjentów_ek, jak i terapeutów_ek.

Istotą projektu było stworzenie bazy praktyk, które mogą być wdrażane w instytucjach wspierających osoby w kryzysie psychicznym. Wystawa prezentująca tytułowe instrukcje: „jak zbudować niewidzialne miejsce”, pełniła w tym kontekście funkcję modelu. Stanowiła zwieńczenie serii działań na terenie szpitala w Rybniku, które tymczasowo zawieszały reguły i procedury postępowania w placówce. Częścią tego procesu było przekroczenie sposobu funkcjonowania szpitala jako instytucji totalnej, w której oddziela się terapeutów od pacjentów, wytyczając granicę pomiędzy tym, co jest uznawane za normalne, i tym, co podlega medykalizacji, a równocześnie wykluczeniu z przestrzeni społecznej z zakorzenionymi w niej kategoriami użyteczności i produktywności.

Jednym z istotnych elementów współpracy podejmowanej w ramach projektu była ahierarchiczność zachęcająca do wymieniania się kompetencjami i uczenia od siebie nawzajem. „Antypodręcznik”, jako neologizm wyrażający niemożność sformułowania jednej metody pracy z psychiką w kryzysie, podkreślał znaczenie aktywności podjętych in situ, bez ambicji całościowego, systemowego ujęcia, zakorzenionych w konkretnej sytuacji i czasie. Tłem dla aktywności składających się na „Antypodręcznik” była zabytkowa architektura placówki, której początki sięgają roku 1886. Wsłuchiwanie się w długą historię szpitala, zagłębianie się w jego archiwa, badanie ewoluujących metod leczenia rozpoczęło się od mapowania jego przestrzeni. Budynki i otaczający je park zostały potraktowane jako soczewki skupiające osady przeszłości, kondensujące uciszane głosy.

Architektura jako symboliczna brama do historii szpitala katalizowała przepracowywanie osobistych doświadczeń pacjentów_ek. Wnętrza, labiryntowe korytarze, schowki i klatki schodowe zostały przez artystów_tki potraktowane jako metaforyczny organizm, w którym pełno jest zatorów, napięć, bólów reumatycznych i śladów po dawnych kontuzjach domagających się opieki i terapii. Aktywatorem w ramach „Antypodręcznika” były działania choreograficzne inicjujące nietypowy rodzaj ruchu, znacznie ograniczonego w zamkniętych przestrzeniach instytucji totalnych, w których mobilność ciała zostaje z założenia osłabiona. Warsztaty przeprowadzone zostały zarówno we wnętrzach szpitala, jak i na terenie otaczającego go parku. Nieczynne fontanny, gałęzie, pnie drzew, mury, wyposażenie poszczególnych pomieszczeń – to wszystko zostało potraktowane jako przyrządy do ćwiczeń, stając się równocześnie narzędziami do pracy z ciałem i jego pamięcią.

Wystawa podsumowująca, zorganizowana w CSW Kronika w Bytomiu, ze względu na konieczność ochrony prywatności osób zaangażowanych opierała się na prezentacji rekwizytów i modeli towarzyszących poszczególnym akcjom. Była zbiorem gestów, zapisem rozmów, minimalistycznych rejestracji wideo. W takim ujęciu wymykała się kategorii efektowności. Uciekając od autoreferencyjności, stała się poszukiwaniem sposobów tworzenia i opisu sztuki jako pola wymiany doświadczeń.

Marta Lisok – dr, kuratorka i krytyczka sztuki. Od 2019 roku związana z Akademią Sztuk Pięknych w Katowicach, gdzie od 2023 roku kieruje Zakładem Teorii i Historii Sztuki. Od 2019 roku współpracuje ze Szkołą Doktorską ASP im. Jana Matejki w Krakowie. Autorka książki „Dzikusy. Nowa sztuka ze Śląska” (2014) i licznych tekstów o sztuce. Redaktorka działu sztuki dwutygodnika „ARTpapier” (2006–2009). Kuratorka kilkudziesięciu wystaw zbiorowych i indywidualnych. Mieszka i pracuje w Katowicach.