Wojna w Donbasie a sytuacja artystyczna

Wydarzenia wojenne miały natychmiastowy wpływ nie tylko na artystów, ale również na instytucje związane ze sztuką. Jednym z przykładów jest los instytucji artystycznej IZOLACJA – Platforma Inicjatyw Kulturalnych – pozarządowej platformy dla współczesnej kultury. Została założona w 2010 roku na terenie dawnej fabryki materiałów izolacyjnych w Doniecku. Przemysłowe pomieszczenia zaadaptowane pod przestrzeń wystawienniczą oraz warsztatową, w ciągu czterech lat stały się istotnym ośrodkiem kultury na wschodzie Ukrainy. W IZOLACJI odbyły się wystawy nie tylko ukraińskich artystów, ale również znanych twórców zagranicznych. Prowadzona przez platformę działalność tworzyła środowisko artystyczne, stwarzała możliwość wymiany idei i współpracy.

„W dniu 9 czerwca 2014 roku terytorium zostało zajęte przez policję samozwańczej Donieckiej Republiki Ludowej, rzekomo w celu przechowania tak zwanej »pomocy humanitarnej«, która nadchodziła z Rosji. Obecnie na terytorium platformy znajduje się baza treningowa dla bojowników, a także więzienie i miejsce egzekucji. W wyniku wyżej wymienionych wydarzeń, IZOLACJA przeprowadziła się na terytorium stoczni w Kijowie. Platforma nadal kontynuuje realizację projektów kulturalnych w celu wspierania społecznie aktywnych artystów i kuratorów, jest zaangażowana w rozwój sztuki współczesnej w Kijowie, w Ukrainie i całym świecie. Fundacja działa również jako źródło informacji dla międzynarodowych kuratorów, badaczy, artystów i innych ludzi kultury”¹.

„Okupacja Krymu przez Rosję i wojskowa inwazja na wschodnią Ukrainę doprowadziły do tego, że ponad pół miliona osób zostało zmuszonych, ze względu na swoje poglądy, opuścić domy i emigrować z okupowanych terytoriów. Obecnie, parę lat później, gdy wielu imigrantów osiedliło się w nowych miejscach, oczywistym jest, że problemy spowodowane wymuszonym przesiedleniem nie są ograniczone do sfery materialno-pobytowej. Okupacja nie wygoniła tak po prostu ludzi z ich domów – byli oni wyrzucani z ciągłości własnej historii. Pośpiesznie zabierając pieniądze i dokumenty, przesiedleńcy porzucali nie tylko rodzinne albumy ze zdjęciami, biżuterię matki czy swoje pierwsze ulubione zabawki z dzieciństwa – wszystkie te rzeczy, które od długiego czasu zapisują się w ludzkiej pamięci. Przez wiele lat ludzie przypadkowo gromadzili ciche dowody swego istnienia, a w krytycznym momencie porzucili je jako zbędne, tym samym pozbawiając się materialnej pamięci. To uraz, którego wielkość trzeba sobie uświadomić. W sytuacji oderwania od swoich korzeni, utraty własnej przeszłości i poczucia niepewności. Dopóki utrata ta nie będzie uświadomiona, opisana, przeanalizowana, dopóty pustka, która powstała, nie będzie wypełniona, bez tego trudno pójść dalej. Każdy z uczestników projektu opowiedział o własnych doświadczeniach, jako bezpośredni uczestnik traumatycznych przeżyć”².

Całościowo projekt ma nastrój romantyczny, który zmienia, mitologizuje, oddaje znaczenie drobnym detalom. Jest to głos człowieka, który patrzy w swoją przyszłość i widzi tam to, czego już dzisiaj nie posiada. Powstałe prace nie mają na celu rekonstrukcji pamięci, ale stają się nieskończoną przestrzenią dla refleksji na temat doświadczania przyszłości. W pracy Ciągłość, pokazanej w ramach wystawy Przywracanie pamięci, Lia Dostlieva opowiada o bolesnym symbolu nieodwracalności, o przemocy zmian, które miały miejsce w jej rodzinie, o utracie albumu rodzinnego. Ponad sto lat historii rodziny artystki pozostało w mieszkaniu, które nawet nie wiadomo, czy nadal istnieje. Utrata udokumentowanej przeszłości, zanikanie pamięci fizycznej oznacza utratę ciągłości własnej historii³.

Wartym uwagi jest projekt Wojna. 11 Portretów Tarasa Polataiko, w którym artysta porusza problem okaleczenia i traumy, a także prace Serhiya Savchenko, który stworzył serię obrazów Ziemia, w metaforyczny sposób mówiącą o pamięci geograficznych terytoriów, na których doszło do interwencji militarnych. Jednak zjawisko to jest najbardziej widoczne w pracach artystów w wieku 25-35 lat, urodzonych w latach 80., a więc w czasie aktywnej działalności artystycznej Ukraińskiej Nowej Fali. To pokolenie można nazwać zatem Drugą Falą. Są to ludzie, którzy, pomimo iż urodzili się w radzieckiej Ukrainie, dorastali już w niepodległym państwie, które dążyło do wolności i demokracji.

Jako przykład wśród artystów – warto wspomnieć o Alevtinie Kakhidze. Jej praca Dzwonienie z cmentarza i inne historie porusza problem relacji rodzin podzielonych wojną, geograficznie i ideologicznie. Warta uwagi jest także Grupa Iod z instalacją Globalne ocieplenie, mówiącą o coraz większym wzroście napięcia zbrojnego i wzrastającej „temperaturze” konfliktów. Anonimowy uliczny artysta Sociopath realizuje krytyczne antywojenne graffiti w różnych miastach Ukrainy. Artyta Liubomyr Tymkiv, przebywając na froncie w obwodzie ługańskim, stworzył w okopie galerię Kaponir. Alexey Salmanov – artysta, który jest Rosjaninem mieszkającym w Ukrainie, stworzył performance Samobombardowanie. Mówiąc o młodym pokoleniu, warto także zwrócić uwagę na twórczość takich artystek i artystów jak: Yevgenia Belorusets, Nikita Kadan, Zhanna Kadyrova, Mykola Ridnyi, Artem Volokitin i Anna Zvyagintseva.

Na szczególną uwagę zasługuje twórczość ukraińskiego kolektywu Open Group. Już niedługo miną cztery lata od otwarcia wystawy Nadzieja w ukraińskim pawilonie podczas 56. Biennale w Wenecji. Open Group zaprezentowało tam swoją pracę Synonim słowa „Czekać”, transmisję na żywo z dziewięciu kamer wideo, zamontowanych nad drzwiami domów ukraińskich żołnierzy oraz performans, podczas którego każdy z artystów całkowicie odmawiał sobie posiłków. W dotkliwy sposób praca skupia się na problemie ukraińskich rodzin, czekających na powrót bliskich im osób z wojny⁴. W tym roku, po raz kolejny Open Group będzie reprezentować Ukrainę w Wenecji, z projektem Padający cień Mriji na ogrody Giardini – to lot największego samolotu towarowego Mrija nad ogrodami Giardini, czyli jedną z głównych lokalizacji weneckiego Biennale Sztuki. Według projektu, wewnątrz samolotu mają się znajdować informacje o wszystkich współczesnych ukraińskich artystach^5.

Działania wojenne na wschodzie Ukrainy nadal trwają. Rodziny czekają na powrót swoich bliskich i pomimo powszechnej normalizacji konfliktu rany pozostają otwarte.

¹ Foundation [w:] Izolyatsia.org, http://izolyatsia.org/en/foundation/ (tłum. Vitalii Shupliak) (dostęp: 01.03.2016).

² Reconstruction of Memory [w:] izolyatsia.org, 04.02.2016, http://izolyatsia.org/ua/project/reconstruction-of-memory (tłum. Vitalii Shupliak) (dostęp: 11.03.2019).

³ Лесь Виноградов, Мистецтво переселенців: Інвентаризація спогадів [w:] culture.lb.ua 16.02.2016, http://culture.lb.ua/news/2016/02/16/327434_mistetstvo_pereselentsiv.html (dostęp: 22.03.2016)

⁴ Synonym for „wait” [w:] pinchukartcentre.org, 06.05.2015, http://pinchukartcentre.org/en/biennale2015/works/synonym_for_wait (dostęp: 05.03.2019)

⁵ The shadow of dream cast upon Giardini Della Biennale [w:] open-group.org, http://open-group.org.ua/en/ (dostęp: 05.03.2019)