Afirmacja
Kanał sztukiWyzwania życia – o seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną
fot. z archiwum
„Podobało mi się, że było o miłości i seksie”
(pani Aurelia, uczestniczka warsztatów Terapii Zajęciowej Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną, brała udział w testowaniu gry Wyzwania życia)
Seksualność nie stanowi naszego wyboru, jest naturalną częścią każdego człowieka. Powinna być ona zatem postrzegana jako prawo człowieka, niezależnie od płci, wieku, orientacji czy niepełnosprawności. W związku z tym żadna niepełnosprawność (fizyczna czy intelektualna) nie eliminuje prawa człowieka do bycia istotą seksualną. Pełny i równy dostęp, ze wszystkimi innymi obywatelami, do korzystania z podstawowych praw i wolności człowieka zapewnia Konwencja ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych, która została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 2006 roku a w Polsce ratyfikowana w 2012 r. Zgodnie z założeniami tego międzynarodowego aktu prawnego każdy człowiek (również osoba z niepełnosprawnością intelektualną) ma prawo do edukacji seksualnej, która wspiera rozwój seksualności.
fot. z archiwum
W postrzeganiu osób z niepełnosprawnością intelektualną wiele się zmienia. Na przestrzeni ostatnich 70 lat zaobserwować możemy istotne zmiany w definiowaniu stanu niepełnosprawności intelektualnej, polegające na przejściu od ujęcia statycznego, związanego z nieodwracalnością i trwałością niepełnosprawności intelektualnej, do ujęcia dynamicznego – skoncentrowanego na możliwościach rozwojowych jednostki. Najbardziej aktualną definicję niepełnosprawności intelektualnej podaje American Association on Intellectual and Developmental Disabilities. Według stowarzyszenia niepełnosprawność intelektualna „charakteryzuje się istotnym ograniczeniem zarówno w funkcjonowaniu intelektualnym, jak i zachowaniu przystosowawczym, ujawniającym się w poznawczych, społecznych i praktycznych umiejętnościach. Niepełnosprawność ta powstaje przed 18 rokiem życia”1. Tyle mówi nam teoria. Natomiast postrzeganie osób z niepełnosprawnością intelektualną przez społeczeństwo pełne jest mitów oraz stereotypów. Dotyczy to w szczególności obszaru, jakim jest seksualność.
Stereotypy dotyczące tej sfery życia osób z niepełnosprawnością intelektualną rozciągają się od infantylizacji, polegającej na traktowaniu ich jako wiecznych dzieci i przekonania o ich aseksualizmie, do demonizacji, w ramach której wskazuje się na ich hiperseksualność oraz brak umiejętności panowania nad własnymi potrzebami seksualnymi. Tymczasem współczesne badania pokazują, że rozwój bioseksualny osób z niepełnosprawnością intelektualną nie różni się znacząco od rozwoju osób w tzw. normie intelektualnej, a największe trudności wynikają z braku edukacji seksualnej tej grupy.
fot. z archiwum
Postawy rodziców i opiekunów, specjalistów (w tym również lekarzy), a także ogółu społeczeństwa względem seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną mają zazwyczaj charakter pejoratywny (ignorowanie, udaremnianie, ograniczanie, odrzucanie), zdecydowanie rzadziej zaobserwować możemy postawy pozytywne – jak tolerowanie czy akceptacja. Bezpośrednio przekłada się to na działania podejmowane wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną przez ich najbliższe otoczenie i dalej na powstawanie barier w realizowaniu przez tę grupę własnych praw seksualnych. Wśród definiowanych przez same osoby z niepełnosprawnością intelektualną barier wyróżnić możemy: brak możliwości podjęcia otwartej rozmowy na tematy związane z własną seksualnością z rodzicami lub opiekunami, brak prywatności, restrykcyjne regulacje instytucjonalne, nadopiekuńczość czy brak edukacji seksualnej. Negatywne konsekwencje tej sytuacji oraz otaczania osób z niepełnosprawnością intelektualną „instytucjonalnym płaszczem ochronnym” przez całe życie – są zauważalne.
Niska wiedza w zakresie własnej seksualności i praw seksualnych oraz pomijanie tego tematu w edukacji przekłada się bezpośrednio na zagrożenia związane z ochroną zdrowia (zakażenie chorobami przenoszonymi drogą płciową), z niechcianą ciążą czy z przemocą seksualną, która względem osób z niepełnosprawnością intelektualną występuje ze znacznie wyższą częstotliwością. Analizy związane z częstością występowania przemocy seksualnej w populacji osób z niepełnosprawnością intelektualną wskazują od trzy- do dziesięciokrotnie wyższą częstość występowania tego rodzaju przemocy aniżeli w populacji osób w pełni sprawnych. Natomiast jedynie 20 procent z tych przypadków zostaje wykrytych. Statystyki te wskazują jednoznacznie na potrzebę podejmowania zarówno badań naukowych, jak i działań praktycznych w zakresie seksualności i edukacji seksualnej osób z niepełnosprawnością intelektualną.
„Odpowiednio prowadzona edukacja seksualna może wspomagać wszechstronny rozwój, a nabywanie wiedzy i umiejętności pomóc uchronić, zmniejszyć lub zniwelować prawdopodobieństwo negatywnych przeżyć i doświadczeń. Osoby uczestniczące w edukacji seksualnej stają się bardziej świadome w kwestii własnej płciowości, dzięki czemu ujawniają ją w sposób akceptowany społecznie”2.
fot. z archiwum
Tymczasem podejmowanie tematyki z zakresu seksualności w szkołach specjalnych bywa często pomijane, gdyż nie jest jednoznacznie wymagane przez podstawę programową3. W podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkoły przysposabiającej do pracy nie ma lekcji wychowania seksualnego. Szkoły te realizują treści programowe nie w ramach konkretnych przedmiotów lekcyjnych, a podczas zajęć rewalidacyjnych i edukacyjnych, na których treści nauczania ujęte są w moduły, na przykład Ja – budowanie własnej tożsamości, Będę dorosły. Moduły te dają możliwość wprowadzenia na zajęciach treści związanych z edukacją seksualną, ale w rzeczywistości nie jest to często praktykowane. Jednym z powodów jest to, że seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną pozostaje wciąż społecznym tematem tabu, trudnym do przełamania nawet dla pedagogów specjalnych, kolejnym jest brak narzędzi dydaktycznych wspomagających pedagogów w prowadzeniu tego typu zajęć. To właśnie poszukiwanie narzędzi do rozwijania kompetencji społecznych dorosłych osób z niepełnosprawnością intelektualną, a w szczególności budowania ich świadomości dotyczącej własnej seksualności, realizowania związanych z nią potrzeb oraz pełnienia zadań charakterystycznych dla dorosłości przyczyniło się do powstania gry planszowej Wyzwania Życia, która powstała w ramach grantu Innowacje na ludzką miarę – wsparcie rozwoju mikroinnowacji w obszarze usług opiekuńczych dla osób zależnych Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój 2014 – 2020, współfinansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego4.
Przykładowe pytania w grze:
Jak kobieta powinna dbać o siebie w czasie miesiączki?
W jakich sytuacjach można się do kogoś przytulać?
Jak dbać o swoją higienę osobistą?
Czy bycie mężczyzną jest trudne?
Jak czuje się osoba zakochana?
Czy można podglądać inne osoby?
Czy to, że kobieta nie ma miesiączki, oznacza, że jest w ciąży?
Kto może dotykać Twoich narządów płciowych?
Jak para zakochanych może spędzać wolny czas?
Jakie są objawy ciąży?
Wyzwania życia to uniwersalna edukacyjna gra planszowa dotycząca szeroko pojętej seksualności człowieka. Składa się na nią między innymi 376 kart z pytaniami w siedmiu kategoriach tematycznych: tożsamość seksualna, świadomość seksualna, zachowania seksualne, relacja seksualna, związek uczuciowy, przemoc seksualna, rodzicielstwo. Pytania są otwarte, nie ma złych odpowiedzi, ale rozgrywkę i towarzyszącą jej dyskusję prowadzi mentor – to on przekazując obiektywną i naukową wiedzę, musi zadbać o komfort psychiczny wszystkich graczy.
fot. Aleksander Trafas, Laboratorium Innowacji Społecznych w Gdyni
Gra została w pełni dostosowana do potrzeb i możliwości osób z niepełnosprawnością intelektualną (dobór szaty graficznej, możliwości strategii wybieranych przez graczy, skrócona forma pytań). Praktyka pokazała jednak, że potrzeba rozmawiania na tematy związane z własną seksualnością, a także uzupełniania wiedzy na jej temat, pozostaje niezaspokojona także wśród innych grup, a rozgrywki w Wyzwania Życia cieszą się dużym powodzeniem na przykład podczas festiwali gier planszowych. Zastosowanie formuły gry, która zadaje pytania oraz stawia zadania graczom, z pewnością ułatwia poruszanie tematyki, z którą na co dzień niestety nie jesteśmy oswojeni.
Grę stworzyło 6 innowatorów społecznych z Torunia, a w prace nad nią zaangażowani zostali także specjaliści (seksuolog, specjalista d.s. gier planszowych, grafik) i co najważniejsze – uczniowie lokalnych szkół specjalnych pełniący rolę ekspertów. By móc zrozumieć doświadczenia osób z niepełnosprawnościami i odpowiedzieć na ich potrzeby, to oni sami, a nie ich pełnomocnicy w postaci rodziców, opiekunów czy specjalistów, powinni być głównym źródłem wiedzy. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną są w stanie samodzielnie określić, co jest dla nich ważne w zakresie ich seksualności, a jedynie taka bezpośrednia informacja pozwoli na możliwie najlepsze dostosowanie wsparcia.
Gra stanowi jedynie początek niewątpliwie trudnej drogi, jaką jest zmiana postaw społecznych, stereotypów i krzywdzących mitów. Wszystko jednak zaczyna się od pierwszego kroku, a w tym przypadku od pierwszego rzutu kostką.
1 R.L. Schalock i in., Intellectual Disability. Definition, Classification, and Systems of Supports, 11th Edition. Washington: AAIDD 2010.
2 A. Lewko, Edukacja seksualna jako element wspierania rozwoju osób z niepełnosprawnością intelektualną, Forum Pedagogiczne 2016, 1, s. 327–337.
3 Podstawa Programowa Kształcenia Ogólnego dla Szkół Specjalnych Przysposabiających do Pracy dla Uczniów z Niepełnosprawnością Intelektualną w Stopniu Umiarkowanym i Znacznym oraz dla Uczniów z Niepełnosprawnościami Sprzężonymi (Załącznik nr 5, Dz. U. poz. 356).
4 Więcej informacji na stronie: https://www.innowacjespoleczne.org.pl/innowacja/wyzwania-zycia/
Gra „Wyzwania życia” zrealizowana dzięki wsparciu finansowemu otrzymanemu w ogólnopolskim projekcie „Innowacje na ludzką miarę – wsparcie rozwoju mikroinnowacji w obszarze usług opiekuńczych dla osób zależnych” Program Operacyjny Wiedza Edukacja
Rozwój 2014-2020, współfinansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego
