JAK ZGUBIĆ SIĘ W BIAŁOWIESKIM PARKU NARODOWYM?

Ujrzawszy życie w żyjącym, lub żyjące w przeżytym, pisarz lub malarz powracają zdyszani, z zaczerwienionymi oczami.

Deleuze / Guattari, Co to jest filozofia?

Rezerwat przyrody w Białowieskim Parku Narodowym też ma swoje muzeum, swoje pomniki i liście skrywające wstydliwy charakter tego miejsca. Muzeum odtwarza las i jego mieszkańców w stanie naturalnym. Życie roślin, grzybów i zwierząt zostało uchwycone w pieczołowicie wykonanych dioramach. Turyści dzielą się wrażeniami i zachęcają do wizyt pełnymi zachwytu komentarzami: „Z mroku wyłaniają się kolejne scenki realistycznie ukazujące puszczańską florę i faunę. Zwierzęta sprawiają wrażenie, jakby były zatrzymane na stopklatce w filmie i za moment miały ożyć. To bardzo ciekawe muzeum warte zwiedzenia”.

Rezerwat jest systemem autopoietycznym, czyli takim, jaki potrafi sam siebie wytwarzać, reprodukować i utrzymywać według własnych zasad i własnymi siłami. Jednak jest to możliwe tylko w granicach wyznaczonych przez człowieka. Muzeum Parku dubluje sąsiadujący z nim rezerwat, który też jest rodzajem muzeum. Zachowuje przyrodę w stanie archiwalnym, jaki nie istniałby bez pieczołowitej ochrony. Stopniowo, z kolejnymi remontami wnętrza, rearanżacjami ekspozycji i restauracjami eksponatów, preparowane zwierzęta są zastępowane syntetycznymi modelami. Owady uśmiercone eterem wymieniono na przeskalowane styropianowe repliki. Fascynującą złożoność form życia w mikroskali wypiera hiperbola makiety.

Rezerwat jest terenem badań, repozytorium przeszłości, żywym archiwum historii naturalnej, ale też parkiem tematycznym, ekstremalnym przykładem ogrodu angielskiego, gigantyczną ekspozycją wytwarzającą atmosferę pierwotnej dzikości, jest też czymś więcej. Przynajmniej w założeniu ma stanowić obszar, w którym przyroda istnieje sama dla siebie i w którym człowiek może ją jedynie podpatrywać, czerpiąc z niej wyłącznie informacje i afekty. Park jest otwarty dla ludzi, by mogli zdobywać wiedzę, z którą wiąże się wstyd – tak jak podczas wyjścia z biblijnego raju.

Ze względu na obecność martwych wypchanych zwierząt zwiedzanie muzeum lasu jest uczuciem dziwnym i niepokojącym. Odgrodzone dioramy kalibrują percepcję zgodnie z założeniami tradycyjnej, mieszczańskiej estetyki. Skryty w półmroku widz, odseparowany od podziwianego przedmiotu, może spokojnie kontemplować jego walory w aurze bezpiecznego dystansu. Wchodząc do lasu, obserwator zachowuje ten sposób patrzenia: poszukuje dogodnych punktów obserwacyjnych umożliwiających przeżywanie zachwytu malowniczością naturalnego krajobrazu.

W miarę zagłębiania się w puszczę z każdym krokiem dystans się zmniejsza. Doświadczenie początkowo zdominowane jest przez wzrok, ale do głosu dochodzą kolejne zmysły. Ciało spacerującego widza odczuwa przyjemny bądź przejmujący chłód; zapach, zmieniający się wraz z porą roku i pogodą, budzi w nim wspomnienia; wieloźródłowy strumień dźwięków rozszerza swoje spektrum wraz z wyciszeniem się obserwatora. Na skraju leśnych ścieżek i miejsc widokowych czeka gęstwina, chaszcze i manowce. Tam ogląd panoramiczny, z horyzontem zamkniętym w ramie szerokiego kadru, jest niedostępny. Zastępuje go zbliżenie. Zredukowanie dystansu, otworzenie się na mikrostruktury nie niweluje wyobcowania, ale daje całkiem nowe możliwości.

Żyjemy w wieku niepokoju, jak nazwał go Wystan Hugh Auden; globalne ocieplenie, zanieczyszczenie atmosfery, rosnące pokłady odpadów, wymieranie gatunków – najbliższa przyszłość planety naznaczona jest poczuciem winy i lękiem. Rezerwat udowadnia, że mimo wszystko przyroda ma się dobrze, ale tylko lokalnie, w jego obrębie i pod kuratelą specjalnych służb i przepisów. W tym samym momencie skrywa i ujawnia prawdę o katastrofie ekologicznej, która przyjmuje wymiar geologiczny. Strach, wstyd, wina, alarmowanie, ostrzeganie i lament – w takim tonie zazwyczaj pojawia się pojęcie antropocenu, które w ostatnich latach zdominowało myślenie o człowieku w globalnie postrzeganym środowisku naturalnym.

Antropocen, jak sugeruje Peter Sloterdijk, jest syntetyczno-semantycznym wirusem, który wymknął się z zamkniętych sympozjów geologów, by zarazić rzeszę dyletantów uzbrojonych w laptopy. Niezwykle popularne określenie nowej epoki w historii Ziemi, naznaczonej przez działalność człowieka, zdaniem niemieckiego filozofa nie tyle opisuje stan rzeczy, co zawiera oskarżenie i winnego. Zarzut jest klarowny: ludzkość jest odpowiedzialna za wykorzystywanie i zarządzanie planetą jako całością, a od czasu gdy jej obecność na Ziemi przestała przyjmować formę niezauważalnych ingerencji, życie na planecie zmierza ku niechybnej zagładzie. Wina jest ewidentna. Odkąd potencjał broni atomowej osiągnął pułap umożliwiający zniszczenie całej planety, winny nie może już zrzec się pełnej odpowiedzialności. Bezwzględnymi dowodami są ślady działalności człowieka w każdej najodleglejszej i najdrobniejszej cząstce arktycznych lodów, wszechoceanu, atmosfery. Większy problem od winy i jej dowodu nastręcza sam oskarżony – ludzkość. Nie sposób wezwać go przed sąd, wysłać mu wezwania, nie dysponuje adresem pocztowym ani mailowym, nie ma numeru telefonu, można jedynie liczyć, że z własnej woli poczuje się kiedyś do obowiązku. Wkraczając na teren Parku, przedstawiciele oskarżonego dobrowolnie stawiają się przed oskarżycielskim obliczem ofiary.

Białowieski Park Narodowy oferuje unikalną możliwość bezpośredniego doświadczenia monumentalnej witalności przyrody. Najbardziej spektakularną formą jej dawnej świetności jest żubr, którego wizerunek widnieje w logo Parku. To niemal endemiczne zwierzę w zasadzie nie powinno już istnieć. Jak informuje na swojej stronie internetowej Park, „Przetrwanie całego gatunku zawdzięczamy dosłownie kilku osobnikom i dużej dozie szczęścia”. Mimo że kilka odtworzonych stad żubrów żyje już na wolności, przegrały one swoją życiową szansę jakieś 3000 lat temu, gdy udomowiono ssaki, od których pochodzi dzisiejsze bydło. Od tego czasu wraz z ekspansją ludzkich imperiów rośnie populacja bydła, bezwzględnie wypierając inne gatunki, powodując przeznaczanie coraz większych terenów pod uprawy paszowe, w zamian dostarczając skór, kalorii i protein zasilających ekspansję Rzymu, Habsburgów, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych Ameryki.

Antropocen oferuje perspektywę przyszłości niechybnej i niewesołej, jest pojęciem apokaliptycznym, czerpiącym siłę i uzasadnienie swojego oskarżenia z wizji, jaką przewiduje. Oparta na kredycie gospodarka polega na kolonizowaniu przyszłości, eksploatacji dóbr i zysków, które dopiero mają nastąpić. W chwili zamknięcia się globu, gdy nie ma już nowych terytoriów do podboju, jedyną szansą na spłacenie długu zaciągniętego przez poddaną nieustającej presji rozwoju gospodarkę jest kreowanie nowych światów przez odkrycia naukowe i ich technologiczne zastosowanie. Jednak nie sposób podołać wyzwaniu nieskończonego wzrostu, opierając się na skończonych zasobach, a co dopiero dzielić się nimi z bezbronną przyrodą. Życie nie jest w stanie samo oprzeć się presji wolnorynkowych społeczeństw. Park jest tego najlepszym dowodem.

Natura nie istnieje obecnie w stanie czystym, sama dla siebie, jest i zawsze już będzie tylko zasobem, uwarunkowaniem produkcyjnym lub dobrem handlowym, sprzedawanym jako doświadczenie w bogatej ofercie przemysłu turystycznego. Dokładnie tak jak Białowieski Park Narodowy, przyciągający przyrodników, artystów i każdego, kto mniej lub bardziej interesuje się przyrodą. Tutaj, w niezwykle intensywnym energetycznie otoczeniu lasu pierwotnego, spełnia się spontaniczność, tęsknota, pragnienie, szczęście i emfatyczna prawda. Piękno tkwiące w naturze, którego nic nie jest w stanie oddać, a wszelka próba jego pojęciowego czy obrazowego ujęcia już sama w sobie jest formą uprzedmiotowienia, najpełniej daje się odczuć w bezwiednym postrzeganiu, intuicyjnym i bezrefleksyjnym, niezmąconym żadną myślą, która musiałaby prowadzić do poczucia winy i niepokoju nieodłącznie towarzyszącego sytuacji pomiędzy „późno” a „zbyt późno”.

___________________